SLIKARSTVO MANASTIRA MILESEVO

SLIKARSTVO MANASTIRA MILEŠEVA

ŽIVOPISANIJE

U Mileševi je ostvaren živopisni program koji je delom bio uslovljen predviđenom funkcijom hrama kao mauzoleja kralja Vladislava, a kasnije i njegovog strica arhiepiskopa Save.

Ktitorska kompozicija naslikana je na južnom zidu zapadnog traveja naosa. Na njoj je prikazana Bogorodica koja privodi kralja Vladislava, sa modelom crkve Hristu. On sedi na raskošnom prestolu sa otvorenim Jevanđeljem i blagosilja desnom rukom, oprašta sve grehe zadužbinaru. Vladislav je, po modi najviže vlastele sa dvora, odeven u belu dalmatiku ukrašenu zlatnim krugovima i laticama cvetova i crvenim plaštom izvezen dvoglavim orlovima u krugovima od bisera i dragog kamenja. Kao drugorođeni sin kralja Stefana Prvovenčanog, i bez pretenzija na presto, on je naslikan bez vladarskih insignija. Ali kada je 1234. godine postao kralj Srbije, on je u znak svog novog statusa dao da mu se doslika kruna.

Ponovo je Vladislav naslikan kao ktitor u priprati u dinastičko-ktitorskoj povorci. Ona počinje na istočnom zidu sjajnim, bezmalo mitskim, portretima sv. Simeona Nemanje, osnivača loze Nemanjića. On je dramatično prepolovljen po vertikali obrušavanjem zida. Zatim portret sv. Save slikan za njegova života i posle proglašenja za arhiepiskopa samostalne srpske crkve. Predstavljen u odeći arhijereja, pilistavrion i omofor, blagosilja desnom rukom, a u levoj ruci drži Jevanđelje. Na severnom zidu priprate stoje kralj Stefan Prvovenčani i njegovi sinovi Radoslav i Vladislav, molitveno okrenutih ruku prema Svetom Savi i Simeonu Nemanji da bi ih oni preporučili Hristu koji je, verovetno, bio naslikan na oštećenom delu istočnoga zida. Kralj Stefan drži u levoj ruci žezlo, a i on i njegov stariji sin i tadašnji savladar Radoslav imaju na glavi vladarske vence. Vladislav na kraju porodične povorke, drži u desnoj ruci model Mileševe. I ovde mu je posle stupanja na presto doslikana kupolasta kruna sa prependulijama kakve su naknadno doslikane i Stefanu Prvovenčanom i Radoslavu.

Prema načelima vizantijske umetnosti o ukrašavanju unutrašnjosti hrama, primenjen je opšti sistem sa freskama euharističke sadržine u oltaru, velikim praznicima u naosu, scenama Hristovog stradanja u priprati i Strašnim sudom u spoljnjoj priprati. Međutim u okviru ovog opšteg sistema ugrađen je niz posebnih i neuobičajenih rešenja u raspodelu kompozicija, izboru nekih svetitelja, što je rezultat volje ktitora i njegovih savetodavaca, ali i objektivnih ograničenja u arhitekturi građevine, čemu su slikari morali da se prilagode. Program fresko-slikarstva u Mileševi bio je obuhvaćen jedinstvenom vizijom o uređenju hrama, gde je trebalo da freske zrače lepotom i raskoši boja i zlata. Upotrebom zlatnih listića, postavljenih na pozadinu fresaka poput mozaika, dočarana je gledaocu nebeska svetlost što je treperila u Mileševi od kupole, pa sve do spoljne priprate, odvajajući, čak i u Strašnom sudu, Hrista i njegove anđeoske redove nebeskom svetlošću od zone pakla.

Mileševsko slikarstvo je znatno oštećeno višestrukim razaranjima hrama u vreme turske vlasti. Nema ga više u kupoli, na svodovima, višim zonama građevine, a u fregmentima je preostalo u bočnim prostorima oltara i bočnim kapelama spoljne priprate. Ali nije samo uništavano prvobitno slikarstvo iz XIII veka već i živopis koji je, kao njegova obnova, izveden u XVI i XVII veku. Ipak, i na toliko oštećenom slikarstvu može se sagledati prvobitni program sa rasporedom koji nije uobičajen u vizantijskim crkvama. Naime, u rasporedu kompozicija nije dosledno primenjen ustaljeni ritam kretanja i čitanja tematike fresaka po hronološkom sledu odozgo naniže i s leva na desno, već se u Mileševi pogled skreće s desna na levo i odozdo ka kupoli, koja je bila ukrašena kompozicijom Vaznesenja Hristovog kao hramovnom slavom. Ispod te nekadašnje slike, na zidovima su postavljena u neobičnom izboru, četiri kompozicije izdvojene iz različitih ciklusa i teoloških konteksta. Na istočnom zidu podkupolnog prostora je kompozicija Hristovog javljanja apostolima pre Vaznesenja, na južnom je Skidanje Hrista sa krsta. Na zapadnoj strani je Pričešće apostola, a kompozicija Preobraženja Hristovog zauzima severnu stranu. Pojedinačne figure svetitelja raspoređene su po ustaljenoj hijerarhiji, koja je određena tumačenjem o simbolici delova prostora u hrišćanskom hramu. Zone pod kupolom namenjene su predstavnicima ljudskog roda, Hristovim sledbenicima, apostolima, svetim mučenicima i svetim monasima.

U pandantifima su bila naslikana četvorica jevanđelista. Preostala je, samo delimično, predstava jevanđeliste Jovana na jugoistočnom pandantifu, čak i ona preslikana u XVI veku. Starozavetni proroci su pored onih kompozicija iz jevanđeoskog ciklusa koje su u svojim vizijama predvideli. Kao što je uobičajeno u hrišćanskoj ikonografiji, oni drže svitke svojih proroštava. Tako su predstave proroka Davida i Solomona, uz kompoziciju Blagovesti, predstavljene pored Bogorodice i arhanđela Gavrila na susednim, čeonim, stranama, jugoistočnog i severoistočnog pilastra. Ispod figura Davida i Solomona su dva starozavetna prvosveštenika sa kadionicom i darohranilnicom u rukama. Na potrbušju severnog luka vidi se deo svitka koji je nosio prorok Isaija, predstavljen uz kompoziciju Rođenja Hristovog. Takođe, vidljivi su samo fragmenti slika proroka smeštenih na potrbušju južnog luka, uz scenu Silaska u Ad. Dva proroka su bila naslikana u luku iznad freske Kršetenja, na južnom zidu zapadnog traveja hrama. Sačuvana je, međutim, samo donja polovina figure i svitak proroka Gedeona, na istočnom delu luka.

Blagovesti, kao prvi veliki praznik iz jevanđeoskog ciklusa, naslikane su na istočnom paru pilastra, okrenute ka naosu. Na severoistočnom je prikazan arhanđel Gavrilo, koji sleće s neba i, okrenut udesno, blagosilja Bogorodicu, donoseći joj radosnu vest da će ona roditi Spasitelja sveta. Na jugoistočnom pilastru, naslikana je Bogorodica Izuzetno lepo slikano Bogorodičino lice odaje izraz blagorodnog pomirenja, jer je tada osenjena Duhom svetim što se u vidu goluba spustio na nju sa zrakom neba, označivši i inkarnaciju Hristovu u njenoj utrobi. Događaj koji u hronološkom redu prati Blagovesti je Rođenje Hristovo i slika se na južnoj strani vizantijskih crkava. U Mileševi je, međutim, Rođenje postavnjeno na suprotnoj, severnoj strani naosa, ispod potkupolnog luka. Sačuvan je deo scene gde se vidi kupanje mladenca, u sredini, i delovi predstave Josifa u levom, i pastira u desnom delu slike. Rođenjem Hrista ostvarilo se ovaplođenje Boga kao čoveka koji je došao na svet da bi proživeo svoj ljudski vek na zemlji i, dobrovoljno prihvatajući tragično žrtvovanje i smrt, mogao posle svog vaskrsenja da spase ljudski rod od praroditeljskog greha. Scene koje slede, prate Hristov ovozemaljski život i stradanja. Kompozicija Sretenja ilustruje događaj iz hrišćanske istorije kada su Hrista roditelji prvi put doveli u hram. Naslikana je u dva dela, na istočnoj strani zapadnog para pilastra. Na jugozapadnom pilastru je Bogorodica sa malim Hristom u naručju, a iza nje Josif, koji drži u rukama dve grlice kao ritualnu žrtvu roditelja, što su dobili prvenca. Na naspramnoj površini severozapadnog pilastra su starac Simeon Bogoprimac, prvosveštenik jerusalimskog hrama, i proročica Ana, koja je odmah po ulasku svete porodice u hram u detetu prepoznala spasitelja sveta. Sledi Krštenje Hristovo, smešteno u najvišu zonu južnog zida u zapadnom traveju hrama. Kompozicija je iz sloja fresaka iz XVI veka, ali, verovatno, ponavlja temu prvobitnog slikarstva iz XIII veka. Od Preobraženja Hristovog, kada se on, obasjan slavom, u svetlosnoj mandorli pokazao apostolima, preostao je samo deo scene naslikane na severnom zidu kubičnog postolja. U kompoziciji Ulaska u Jerusalim, na severnom zidu zapadnog traveja crkve, Hrist, jašući na magarcu, blagosilja građane Jerusalima, koji su izašli da ga pozdrave ispred zidina grada. Hristov ulazak u Jerusalim je prelomni događaj u njegovom životu na zemlji, jer tada počinju njegova stradanja i muke, koji su ilustrovani na zidovima u Mileševi.

Sačuvan samo delimično, ciklus Stradanja počinje Tajnom večerom, koja je naslikana na južnom zidu priprate. Tu se, u drugoj zoni, na preostalom delu freske, vidi draperija što je prekrivala prednju, ravnu stranu polukružnog stola i, na desnom kraju, deo noge jednog od učesnika događaja. Pre početka Tajne večere, Hrist je obavio čin pranja nogu apostolima, poučavajući ih tim primerom velikoj hrišćanskoj smernosti. Zbog velikih oštećenja živopisa, može se samo pretpostaviti da je scena Pranja nogu bila na severnom zidu priprate, nasuprot Tajnoj večeri, ako se sledi tok raspoređivanja događaja primenjen u naosu Mileševe. Na zapadnom zidu, u drugoj zoni, dve monumentalne kompozicije iz ciklusa Stradanja, dramatično oslikavaju Hristovo saznanje da su ga napustili čak i apostoli. U sceni Molitve u Getsimantskom parku predosećajući svoj mučni kraj i obuzet strahom svojevrsnim ljudskom biću u sebi, Hristos se, molitveno obraća ocu da ga poštedi predstojećih patnji. Agonija se nastavlja na slici Izdajstvo Judino. Dok ga Juda grli u znaku izdaje i predaje xelatima, bučna gomila sveta što nosi baklje, trube, zastave, tiska se oko Hrista vukući ga za rukave.

Posle Judine izdaje odvijalo se suđenje Hristu i Raspeće na krstu. Opet po neuobičajenom ritmu mileševskih kompozicija, Skidanje s krsta postavljeno je pod samom kupolom, na južnom zidu kubičnog postolja. Izvanrednom kompozicijom, na polukružnoj površini zida ukomponovano je izvijeno telo mrtvog Hrista, kojeg Bogomoljka oplakujući pridržava za grudi, dok ga ostali učesnci scene skidaju sa krsta. Hristova božanska priroda potvrđena je tek nakon njegove smrti na krstu, sahrane i vaskrsenja iz groba u kojem je bio tri dana. Scena Silaska u Ad, kada je Hrist razvalio vratanca Ada i izveo iz podzemnog sveta praroditelje Adama i Evu, vidi se jednim delom na južnom zidu naosa iznad južne pevnice, ispod nove freske Tajne večere iz XVI veka.

Kliknite sliku da vidite detalje!

Mironosice na Hristovom grobu, naslikane na južnom zidu zapadnog traveja, iznad ktitorske kompozicije, bile su prvi svedoci hristovog vaskrsenja. Prelepi anđeo odeven u beo hiton, raširenih krila, sedi na velikom kamenu i vanvremenskom smirenošću nebeskog bića i glasnika svevečne istine o Hristovom vaskrsenju pokazuje na prazan Hristov grob usplahirenim ženama koje su stigle da bi mirom prelile humku. Vaskrsenje Hristovo je u hrišćanskom učenju preduslov za buduće vaskrsenje svih pravednika, pa su pogledi vernika uvek okretani slikama vere u spasenje. Mileševski slikar je na slici Belog anđela na Hristovom grobu ostvario toliki stepen lepote umetničkog dela da on u isto vreme pobuđuje divljenje, savršenstvo i istinsku nadu. U jevanđeoskoj istoriji sledi zatim period Hristovog delovanja i boravka na zemlji posle vaskrsenja. U prvim susretima sa apostolima Hrist je morao da odagna njihovu sumnju u svoje vaskrsenje. Jedan od takvih događaja naslikan je u kompoziciji Neverovanja Tominog, samo donjim delom sačuvanog na najvišoj površini najvišeg zida priprate. Poslednje Hristovo javljanje apostolima pre Vaznesenja bilo je predstavljeno čak na istočnom zidu kubičnog postolja. Raspoznaje se deo slike u kojoj Hrist blagosilja svoje učenike šaljući ih na razne strane sveta da šire hrišćansko učenje.

Ciklus velikih jevanđeoskih praznika završava se monumentalnom slikom Uspenja Bogorodice, razvijenom prvobitno na celoj drugoj zoni živopisa na zapadnom delu naosa. Zbog obrušavanja velikog dela zida, sačuvane su sa severne i južne strane samo neke predstave apstola koji su prisustvovali opelu Majci božjoj.

Živopis u većem delu oltarskog prostora Mileševe je uništen. U apsidi, zbog njene male visine, smeštene su samo dve kompozicije. Sudeći po fragmentima fresaka u konhi apside bila je naslikana Bogorodica sa anđelima i, u prvoj zoni, Poklonjenje Hristu jagnjeta. Sačuvan je samo južni niz čuvenih hrišćanskih liturgičara, koji u simboličnoj liturgiji zahvalnosti prilaze Hristu žrtvi, nekada prikazanom kao dete u centru apside. U tom delu povorke, nalaze se još i sv. Jovan Zlatousti, sv. Anatasije Veliki, sv. Nikola i sv. Georgije iz Nise. Još šest svetih arhijera naslikano je na istočnom paru pilastra. Oni stoje frontalno, i blagosiljaju desnom rukom, a u levoj drže jevanđelje. Na čeonoj strani severoistočnog pilastra, preostalo je samo poprsje sv. Spiridona, dok su na istočnoj strani pilastra okrenuti oltaru, predstavljeni sv. Jovan Damaskin, delimično preslikan u XVI veku, u drugoj zoni, i sv. Georgije Čudotvorac u prvoj zoni. Na jugoistočnom pilatru od tri lika arhijereja raspoznaje se samo sveti Vavila, u drugoj zoni istočne strane pilastra.

Obično slikano u apsidi, Pričešće apostola u Mileševi je podignuto na zapadnu stranu kubičnog postolja. Veoma izbledela freska preslikana je u XVI veku.

Potrbušja i pročelja podkupolnih lukova ukrašeni su medaljonima sa poprsjima svetih mučenika i proroka. Najlepše su slikani proroci na istočnom luku, iznad oltarske pregrade. Među njima se prepoznaju slike proroka Jone i Ilije u trećem i petom medaljonu, sa južne strane luka, i u istoj visini sa severne strane luka proroci Jezekilj, Joil i Mojsije.

Sveti mučenici su smišljeno postavljeni na potkupolnim lukovima. Jer, kao što su svojom žrtvom učvrstili veru u Hrista, oni simbolično učvršćuju i crkvenu građevinu, pa su i naslikani na njenim osetljivim konstruktivnim delovima.

Slikarstvo u pevnicama je veoma oštećeno. U svodu ježne pevnice bile su kompozicije Tri mladića u peći ognjenoj i Pokajanje Davidovo. Skoro doslovno su ponovljene na novom sloju fresaka iz XVI veka, dok se i u svodu severne pevnice samo delimično sačuvala scena Četrdeset sevastijskih mučenika na zaleđenom jezeru, takođe preslikana u XVI veku. Na istočnom zidu južne pevnice predstavljen je nepoznati mileševski iguman koji se, sa svitkom u ruci, molitveno obraća Bogorodici u konhi niže što je oštećena probijanjem prolaza u đakonikon. Zapadne strane pevnica ukrašene su slikama stojećih svetih apostola. Odeveni u hitone i himatione, oni drže savijene svitke u jednoj ruci, a drugom, uglavnom, blagosiljaju. Od trojice apostola u južnoj pevnici, samo je lice mladog apostola Tome dobro sačuvano, dok se, zbog oštećenja, dvojici apostola u severnoj pevnici ne vide ni lica ni natpisi.

Na severnom zidu zapadnog traveja, u prvoj zoni naslikani su sveti mučenici Hermogen, Mina i Evgraf. Oni stoje u odeći patricija i drže u ruci krst kao simbol svog stradanja za veru. Na susednoj, zapadnoj strani severozapadnog pilastra, u prvoj zoni je slika sv. Nikole, čuvenog episkopa iz Mire u Likiji. Izuzetno poštovan svetitelj kod Srba je u arhijerejskoj odeći, blagosilja desnom rukom, a u levoj drži Jevanđelje. Naspraman mu je sv. Ahilije, na jugozapadnom pilastru. On je takođe u odeći arhijereja, koji blagosilja desnom rukom i drži Jevanđelje u levoj.

Grob kralja Vladislava u jugozapadnom prostoru naosa bio je obeležen ne samo mermernim sarkofagom već i simbolikom određenih fresaka naslikanih u tom delu hrama. Ktitorska kompozicija sadrži ideje zastupništva Bogorodice i donacije, što bi trebalo da obezbedi ktitoru vaskrsenje i spasenje duše i njen boravak u svetu blaženih posle smrti. Ideja o spasenju kroz vaskrsenje naglašena je kompozicijom Mironosice na grobu Hristovom, koja ima izuzetnu simboliku kada je naslikana u blizini groba. Jer, kao što je i sam vaskrsao iz svog groba trebalo bi da Hristos sve pravednike, a tako i tu sahranjenog ktitora hrama, uvede u carsko nebesko.

Za razliku od naosa Mileševe, gde su pojedinačno predstavljeni različiti redovi svetitelja, u priprati dominiraju slike svetih monaha, pustinožitelja i stolpnika, čijim su se nepokolebljivim žrtvovanjem i odricanjem od blagodati zemaljskog sveta, a radi dostizanja najvišeg stepena u duhovnom usavršavanju, nadahnjivali i sledili ih Simeon Nemanja i Sveti Sava. Kao većina naslikanih svetaca u priprati, i Nemanja i Sava su se odrekli vladarskog čina i bogatstva i, primivši monaški zavet, bogougodnim životom i čvrstinom vere dosegli mesto u carstvu nebeskom, a potomstvu ukazali na put spasenja.

Mileševska spoljna priprata sa južne i severne strane ima dve kapele, posvećene svetim ratnicima Dimitriju i Đorđu, i spratnu kapelu nepoznate posvete. Svi ovi prostori bili su oslikani u XIII veku. Međutim samo su fregmenti izbledelih fresaka iz ciklusa sv. Dimitrija i sv. Đorđa ostali u bočnim kapelama, na zidovima što naležu na središnju i glavnu prostoriju. U spratnoj kapeli otkriveni su delovi živopisa u prozorima i lukovima.

Inspirisani besedom sv. Jefrema Sirijskog o "Drugom dolasku" mileševski majstori spoljašnje priprate naslikali su najneobičniju predstavu Strašnog suda u staroj srpskoj umetnosti. Na istočnom zidu, oko portrala koji vodi u unutrašnju pripratu, predstavljene su glavne ličnosti tribunala. U svetlom krugu obasjan zvezdama na dugi sedi Hrist kao pravedni sudija. Levo od njega stoji Bogorodica, desno je Jovan Preteča, a oko njih anđeli koji čuvaju počasnu stražu. Ispod Bogorodice naslikana je Hetimasija sa prestolom, krstom i spravama za mučenje, pored koje se nalaze Adam i Eva. Ispod Jovana teče ognjena reka i tu strogi anđeli sa dugim kopljima nagone grešnike u vatrene talase. Na svodu iza Bogorodice simetrično su raspoređeni apostoli na prestolima, sa svake strane po šestorica, od kojih su očuvana samo četiri. Iza prestola apostola proviruju u dva reda glave nebeske vojske anđela.

Neobičnost mileševskog Strašnog Suda počinje freskom na južnom zidu. Kao glavni motiv ponavlja se četiri puta skoro isti prizor: četiri grupe izgubljenih koračaju ka zapadu u pakao. U čudnoj povorci osuđenika svrstani su lažni proroci i apostoli, nepravedni carevi, grešni episkopi i monasi varalice. Veoma interesantno je to da su u istoj grupi za suđenje i vladari i najniži slojevi društva.

Umetnički efekat celine mileševskog Strašnog suda sada je izgubljen. Freske na severnom zidu sa grupama pravednih apostola, careva, episkopa i monaha koji se kreću ka raju, sasvim su uništene. Sačuvana je samo jedna oštećena noga sv. Petra koji korača prema Anđelu stražaru rajskih vrata. Ovaj detalj nagoveštava ritam duge povorke odabranih. Na polukružnoj površini zapadnog zida bio je naslikan trenutak vaskrsa mrtvih, levo je okean koji povraća utopljene, desno je zemlja koja vraća sahranjene i one koji su progutani od strane životinja. Od velike kompozicije sačuvao se samo zanimljiv detalj u levom uglu - morske dubine sa ribama, sa školjkama, sipama i čudovištima koja povraćaju utopljene.

Od ostalih ustaljenih motiva Strašnog suda dosta je živo ilustrovana Psihostasija, merenje duše, sa đavolima koji pokušavaju da varaju na kantaru. Inače umetnička obrada Strašnog suda jako se odvaja od ostalog mileševskog živopisa.

U celini ona je kao kompozicija dobro prilagođena unutrašnjoj arhitekturi. Analize dobra i zla nisu protkane slikarskim elementima. Povorke grešnika, a naročito grupa monaha varalica, slikane su vedrim bojama. Od ostalih fresaka Strašnog suda izdvaja se sadržina Jefremove besede o "Drugom dolasku", gde male figure oštrih pogleda i gestova savršeno tumače tu sadržinu.

Tamni ikarnat lica na freskama Strašnog suda, zagasita oker boja koja se na ivicama ovala pretapa u maslinasto zelenu, diskretna osvetljenost blagim rumenilom na obrazima i usnama kao i jako osenčene oči sa velikim beonjačama daju i najlepšim crtama lica anđela izraz fantastične strogosti.