Novovarošani rado ističu da njihov grad nije prolazna stanica na putu iz Beograda ili Novog Sada prema jadranskom primorju! Ne, Nova Varoš je mesto gde treba doći, videti i uživati u lepotama Zlatara, uvačkih jezera, čudesnih meandara na Uvcu i drugih brojnih lokaliteta.

Nova Varoš je sve novija i lepša, a mnogo se gradi i u okolini, uglavnom u turističke svrhe. Ovo je i zdrava sredina, sa umerenom planinskom klimom i strujanjima vetra sa primorja, što vazduh čini izuzetno kvalitetnim.

Teritorija opštine prostire se na 581,47 kilometara kvadratnih, a prema popisu stanovništva iz 2011. godine tu živi 16.638 stanovnika. Ima 32 naseljena mesta koja čine 13 mesnih zajednica (1 gradska i 12 seoskih).

Na ovom izrazito brdsko-planinskom području najniža nadmorska visina je na obali Lima, 436m, a najviša na Zlataru, Golo brdo 1626m. Nova Varoš je na 950-1050 mnv.

Teritoriju opštine dele takoreći na pola tri akumulaciona jezera na reci Uvac – Uvačko, Zlatarsko i Radoinjsko.

Istorija

Arheološka istraživanja potvrđuju naseljenost ovog kraja 3.000 godina pre nove ere. Neolitska naselja iz mlađeg kamenog doba otkrivena su na lokacijama Bjelina i Pljosne stene, a ilirska naselja u Radoinji, Rutošima i Radijevićima. S kraja II veka nove ere su rimske nekropole u Rutošima, Radoinji, Akmačićima i Bukoviku.

U srednjovekovnoj srpskoj državi ovde su bile župe Barče i Radohna i Dabarska episkopija. Iz tog perioda sačuvani su ostaci utvrđenja Klak u Rutošima, Oštrik u Čelicama, Ostrovica u Bistrici i Sokolac u Akmačićima.

Novovaroški kraj pao je pod tursku vlast 1455. godine. Nastanak Nove Varoši sredinom XVI veka vezuje se za ime Skender-paše Đenovljanina, „koji je putujući iz Bosne za Carigrad zastao sa pratnjom na zaravni u podnožju planine Zlatar i oduševljen lepotama ovog šumovitog predela i opojnim mirisom borovine, naredio da se tu podigne kasaba“. Tako je nastala Skenderpašina palanka – Jeni Kasaba ili Nova Varoš.

Prvi pouzdan pomen grada je iz 1528. godine u defteru-popisniku sela i domaćinstava poreskih obveznika nahije Barča.

U XVIII veku Nova Varoš je bila među razvijenijim trgovačkim varošima, a 1833. godine postala je sedište prve privremene srpske kapetanije.

Ovaj kraj ostao je pod turskom vlašću sve do balkanskih ratova, a Nova Varoš je oslobođena 1. novembra 1912. godine.

Veliki doprinos u borbama za oslobođenje dalo je stanovništvo novovaroškog kraja u oba svetska rata. Proslavljeni vojvoda Petar Bojović, rodom iz sela Miševići ispod planine Zlatar, komandovao je srpskom Prvom armijom u Velikom ratu. A tokom Narodno-oslobodilačke borbe 1941-1945. najviše boraca svrstalo se u redove Zlatiborske čete, odnosno Treće proleterske sandžačke udarne brigade. Nova Varoš je oslobođena 4. decembra 1944. godine.

Kulturna baština

Bogata kulturno-istorijska baština deo je današnje turističe ponude. To su crkve i manastiri Dubnica u Božetićima, Joakima i Ane u selu Rutoši, Kozme i Damnjana na Vodenoj Poljani, obnovljeni manastir Uvac, crkva Svete Trojice u Novoj Varoši i crkva u etnoselu Štitkovo. Sačuvane su i stare crkve brvnare – ona u Radijevićima na Zlataru posvećena je Pokrovu Presvete Bogorodice, a druga u selu Kućani posvećena je Hristovom Vaznesenju.

Zgrada Kajmakamije, danas “Bela golubica”, završena je 1909. godine. Između dva rata pretežno je bila mesto zabave, a posle Drugog svetskog rata bila je sedište opštinske uprave. Danas je u njoj Zavičajni muzej i Gradska bibioteka.

Zavičajni muzej otvoren 1. novembra 2012. godine povodom obeležavanja stogodišnjice oslobođenja novovaroškog kraja od turske vlasti i Javorske bitke. Muzejska zbirka ima 240 originalnih eksponata i tri replike originala: Pečat kneza Strojimira iz IX veka, sablju kneza Mihaila Raškovića iz 1516. godine i oficirsku sablju generala Franje Zaha, komandanta Javorske vojske u Srpsko-turskom ratu 1876-1878. godine.

Sačuvani su i brojni spomenici islamske kulture. U samom centru Nove Varoši nalazi se jedina džamija koja je podignuta u periodu između 1887. i 1894. godine. Reprezentativni objekat islamske arhitekture je zgrada turske Kajmakame, građena krajem XIX i početkom XX veka. Raskošna i moderna, u islamskom stilu, predstavlja retku građevinu turske građanske epohe.

Najstarija kuća u Varoši datira iz 1861. i pripadala je Jovu Ristiću. Svojom starinom izdvajaju se i kuće Radenka Kulića na Zebinovcu, kuća Steva Purića pokrivena šindrom, kuća Salka Šećeragića preko puta džamije, kuća Hajra Berbovića… Od stare Varoši ostali su samo nazivi ulica koji govore o njenim žiteljima: Ristića sokak, Borisavljevića sokak, Janjića breg i delovi grada Zebinovac, Mezilhana, Zelena…

Privreda

Prema podacima iz 2017. godine u novovaroškoj opštini posluje 548 privrednih subjekata, od kojih je 89 privrednih društava, a 83,76% čini sektor preduzetništva. Kao strateški ciljevi istaknuti su razvoj energetike, turizma i poljoprivrede.

Prerađivačka industrije je za sada dominantna grana privrede, u okviru koje je najrazvijenija prerada i proizvodnja od drveta, prehrambena i tekstilna proizvodnja, izrada obuće i raznih proizvoda od plastike i gume.

Energetika je tradicionalno vodeći sektor privrednog razvoja. „Limske hidroelektrane“ u hidrocentralama „Uvac“, „Kokin Brod“, „Bistrica“ i „Potpeć“ proizvedu godišnje oko 800 miliona kilovat-časova električne energije.

Poljoprivreda, stočarstvo i otkup šumskog bilja su takođe odlike ovog kraja, poznatog i šire po kvalitetu mlečnih proizvoda i već čuvenog zlatarskog sira.

Prirodno bogatstvo i turizam

Zbog svog svekolikog bogatstva Specijalni rezervat prirode „Uvac“ proglašen je za prirodno dobro od izuzetnog značaja i svrstan je u prvu kategoriju. Okružen je planinama Zlatar, Murtenica, Čemernica, Javor i Jadovnik. Oko dve trećine rezervata je u opštini Nova Varoš, a jedna trećina pripada Sjenici.

Reka Uvac je izuzetna vrednost u privrednom i turističkom pogledu. Meandri Uvca su pravi hit u Srbiji, a zbog svoje atraktivnosti i lepote stiče poklonike i van granica. Na Uvcu su podignute tri brane koje ga pregrađuju i stvaraju tri akumulaciona jezera – Uvačko ili Sjeničko, Zlatarsko od Kokinog broda uzvodno i Radoinjsko od brane u Radoinji, odakle se voda tunelom usmerava na hidrocentralu u Bistrici.

Vode reke Uvac duboko su usekle svoje korito u stene i formirale sužene klisure i kanjone sa visokim liticama koje se uzdižu u proseku 200 do 300 metara. Sva tri jezera, svojim kanjonima i drugim prirodnim posebnostima, privlače brojne posetioce.  

Rezervat „Uvac“ je takođe poznat po bogatstvu ptica – tu stanuje čak 130 vrsta. Najatraktivniji i najpoznatiji je beloglavi sup (Gyps fulvus) – jedna od dve preostale vrste lešinara koje se danas gnezde na području Srbije.

Beloglavi sup ima raspon krila do 3 metra. Njegova uloga u lancu ishrane u ekosistemu je jedinstvena i nezamenljiva. Isključiva hrana su mu uginule životinje, čime sprečava širenje zaraza i na taj način čini „prirodnu reciklažu“. Ova retka vrsta bila je pred izumiranjem. Zahvaljujući entuzijazmu lokalnog stanovništva i ornitologa Biološkog instituta iz Beograda beloglavi supovi su sačuvani od potpunog izumiranja.

Od desetak preživelih jedinki, organizovanom brigom i kampanjom za očuvanje ove retke vrste, njihov broj se povećao na oko 110 gnezdećih parova u kanjonu reka Uvac i Mileševka, a danas se njihov broj procenjuje na oko 500 jedinki. Tako je kolonija ove jedinstvene vrste ptica postala najveća na Balkanu i jedna od najvećih u Evropi.

O planini Zlatar, njegovoj lepoti, bogatstvu i turističkom potencijalu, najviše govori sve veća posećenost i izgradnja smeštajnih kapaciteta u vidu hotela, pansiona i uređenih seoskih domaćinstava. Zimi privlači ljubitelje skijanja i tu svrhu izgrađeno je oko tri kilometra uređenih staza za skijanje.

Ski staza „Zlatar 1“ duga je 1.300 metara i spušta se takoreći do samog centra Nove Varoši. Opremljena je modernom četvorosednom žičarom dužine 900 metara i sistemom za veštačko osnežavanje. Osvetljena je i tokom sezone organizuje noćno skijanje. Ski-staza „Zlatar 2“ duga je oko 800 metara, ima ski-lift, a odgovara i zahtevima rekreativaca.

Turističke manifestacije

U cilju popularizacije privrednih i turističkih potencijala i očuvanja kulturne baštine ovog kraja, organizuje se više manifestacija, od kojih su najpopularnije „Zlatarfest“ i „Seoska olimpijada“.

„Zlatarfest“ ima „Zlatarsku sirijadu” i najbolju zlatarsku heljdopitu, Sabor pevanja „izvika“, izložbu „Zlatne ruke Zlatara“ i smotru folklora i narodnog stvaralaštva Zapadne Srbije. Na dvodnevnoj tribini „Održivi razvoj turizma i poljoprivrede Zapadne Srbije“ razgovara se o sveobuhvatnom unapređenju života na ovom širem području sa osloncem na višestruke mogućnosti poljoprivredne proizvodnje i unapređenja turističke ponude.

 Na tradicionalnoj „Seoskoj olimpijadi“ učestvuje 12 mesnih zajednica novovaroškog kraja. Učesnici se nadmeću u 11 sportskih disciplina – mali fudbal, basket, odbojka, šah, stoni tenis, pikado, takmičenje u sportskom ribolovu, skok u dalj iz mesta, a najinteresantnije su „Čobanske veštine“ – bacanje kamena s ramena, nadvlačenje klička i nadvlačenje konopca.