Rujansko četvorojevanđelje – prva štampana knjiga u Srbiji

Prva štampana knjiga u Srbiji– Rujansko četvorojevanđelje, delo je monaha Teodosija i nastala je u manastiru Rujno, u selu Vrutci kod Užica, 1537. godine. Iza ove istorijske činjenice, kojom se srpska književna istorija i celokupna nacionalna kultura mogu ponositi, nameće se pomisao na okolnosti, istorijske i društvene, u kojima je jedan skromni monah, za nas i danas i ubuduće bez porekla i biografije, u tišini manastirske usamljenosti, stvarao epohalno delo koje će zauvek ostati u temelju identiteta srpskog naroda.

Rujansko četvorojevanđelje štampano je slovima ćirilske azbuke sa srpsko-slovenskom recenzijom na 300 listova. Dugo se verovalo da je urađena u tehnici ksilografije (drvena slova), ali novija istraživanja tvrde da su u toj tehnici rađeni samo naslovi, a ostali tekst štampan je livenim slovima.

Za divljenje je pregalaštvo monaha Teodosija, koji u porobljenoj Srbiji, u vremenu oskudnom, kada se samo moglo sanjati o povratku slobode i vaspostavljanju države, pali luču koja neće ugasnuti, birajući za to nešto tvrđe i od kamena – praveći knjigu kao zalog budućnosti i boljih dana svog naroda.

Monaška skromnost ostavila je samo kratak zapis na kolofonu (poslednjoj stranici) knjige, ali reklo bi se mudro sročen, jer uz svu skromnost daje dovoljno podataka za istorijski nezaborav.

“Po volji Oca i zapovesti Sina i naklonosti Svetoga Duha, i pomoći Boga koga slavimo u Trojici, i Prečiste Vladičice Majke Njegove i naše, Bogorodice, napisana (štampana) je ova božanska knjiga godine 7045 (vizantijske) u manastiru koji se zove Rujanski, pod potkriljem planine koja se zove Ponikve, na reci koja se zove Beaska (Bioska, današnja Đetinja) na selu koje se zove Vrutci, pri hramu Svetoga i slavnoga Velikomučenika i Pobedonosca Hristova Georgija. Trudio sam se o ovome ja grešni, ubogi umom, a bogati grehom, i Hristu sluga, monah Teodosije. No o ovome molim se braćo vama, ili vi koji budete čitali, ili prepisivali, ispravljajte, a ne kunite, zaradi Boga i svoje duše, jer ovo nije pisao Duh Sveti, ni anđeo već čovek malouman i slabomoćan, i šta više sam. Slava svršitelju Bogu, Amin.”

Vidi se ko je štampao knjigu, kada (1537. godine), a lokacija je određena višestruko, tako da nema sumnje gde je knjiga štampana. O sebi Teodosije ne daje više podataka, tako da se ne zna ni gde je naučio veštinu štampanja, niti ko mu je pomagao, ni koliko je dugo rađeno na pripremi knjige za štampu. Ali je vidljivo nadanje Teodosijevo, njegova vizija i misija knjige, da ostane pokolenjima i svedoči o podvigu, kakvih je retko bilo u onom vremenu i u širim okvirima turskog carstva i evropskih država.

Prve štamparije

Možda su tome bile naklonjene povoljnije prilike u vreme vladavine sultana Sulejmana (1520-1566) kada, prema mišljenju Branislava Đurđeva, „položaj pravoslavnih crkava nije bio loš“.

„Sultan je u to vreme svojim fermanima unosio red u crkveni život i na našem terenu, učvršćujući prvo položaj Ohridske arhiepiskopije prema srpskoj crkvi (1528-1532), a kasnije odobravajući obnavljanje Pećke patrijaršije (1557)“, piše Đurđev.

U to vreme, na našim prostorima pod turskom vlašću, štampano je devet liturgijskih knjiga. Lazar Čurčić navodi da je u Goraždu 1521. štampan jedan Psaltir i jedan Trebnik, 1523. godine. U manastiru Rujan jedno Četvorojevanđelje, 1537, u Gračanici je 1539. štampan Oktoih petoglasnik, a u manastiru Mileševa jedan Psaltir 1544. i jedan Trebnik, 1545. godine. U Beogradu je 1552. štampano jedno Četvorojevanđelje, a 1557. u Mileševi je završeno štampanje drugog Psaltira. Konačno, u Mrkšinoj crkvi u kosjerićkom kraju, u štampariji prenetoj iz Beograda, štampano je 1562. jedno Četvorojevanđelje, a 1566. jedan Cvetni triod.

Poređenja radi, Zoran Jeremić navodi da je „1456. godine, kada je tokom opsade Beograda razbijena turska flota na Dunavu, na levoj obali Rajne u gradu Majncu, svetlost dana ugledalo remek delo štamparstva – Gutenbergova Biblija ili Biblija u 42 reda, prva štampana knjiga u Evropi, na latinskom jeziku, u tiražu od 185 primeraka, na papiru i pergamentu. Rim je dobio štampariju 1467. a prvu štampariju u Veneciji, gradu u kome su se inače naši ljudi učili štamparskoj veštini, osnovao je 1469. godine Nemac Johan fon Špajer. Štamparija na Cetinju (Obod) instalirana je 1493. godine i radila je tri godine. Od 1521. do 1527. godine radila je Goraždanska štamparija u crkvi Svetog Georgija u Sopotnici, da bi deset godina kasnije u selu Vrutci, u manastiru Rujno bila odštampana prva knjiga u Srbiji – Rujansko četvorojevanđelje“.

Sudbina knjige

Najzaslužniji za otkriće Rujanskog četvorojevanđelja i upoznavanje evropskog naučnog sveta sa ovom knjigom, kako piše Dragiša Milosavljević, je Čeh Pavel Šafarik. „Učinio je to 1842. godine u Pragu, i to na češkom jeziku, a ne na nemačkom, na kome je inače najviše pisao… O Četvorojevanđelju iz Rujna pisao je Vuk Karadžić. On je 1857. u petom broju Srpskih novina zapisao: Za mene je i za sve Srbe u današnjoj Kneževini Srbiji najznatnije ono Jevanđelje što je štampano u Rujnu u nahiji užičkoj“.

I tada i kasnije, o Rujanskom četvorojevanđelju, tehnici njegove izrade i posebno o značaju knjige za srpsku i evropsku kulturu, pisali su brojni autori, Ivan Kukuljević Sakcinski, Đura Daničić, Feliks Kanic, Stojan Obradović, Milan Đ. Milićević, Dragiša Lapčević, Đorđe Radojičić, Zagorka Janc, Dejan Medaković, Novak Živković… A pesme su napisali Ljubomir Simović, Ljubivoje Ršumović i drugi.

Do danas je poznato i u celosti ili delovima sačuvano pet primeraka Rujanskog četvorojevanđelja. Prvi kompletan primerak nalazi se u Pragu, u kolekciji starih knjiga Pavela Jozefa Šafarika. Drugi primerak je u Sankt Peterburgu, u biblioteci M. E. Saltikova-Ščedrina, koji je 1859. godine biblioteci prodao Vuk Karadžić zajedno sa još jedanaest rukopisnih i štampanih knjiga. Treći nepotpun primerak od 92 lista čuva se u Arhivu SANU. Jedan list knjige našao se u selu Zalužnici u Lici i to je list, smatra se, iz četvrtog primerka dela, a uvršten je u zbirku knjiga profesora Radoslava Grujića. U jednoj beogradskoj antikvarnici, pedesetih godina prošlog veka, našlo se više listova iz starih rukopisnih i štampanih knjiga, a Đ. Radojičić otkrio je među njima dva lista iz Rujanskog četvorojevanđelja koje je otkupio i poklonio Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu. To je, za sada, poslednji sačuvani trag petog primerka knjige monaha Teodosija.

Poznato je da je jedan primerak knjige čuvan u Narodnoj biblioteci u Beogradu, ali je izgoreo u požari prilikom bombardovanja Beograda 1941. godine.

Posle 450 godina, 1987. godine, povodom obeležavanja jubileja od štampanja prve knjige u Srbiji, objavljeno je fototipsko izdanje Rujanskog četvorojevanđelja. Činjenice utvrđene do tada o knjizi, njenom nastanku i izradi, nadalje nisu menjane.   

Obnova svetinje

Manastir Rujno su Turci posle štampanja Rujanskog četvorojevanđelja ubrzo porušili. Do sredine 19. veka još su bili vidljivi ostaci manastirskih zdanja, ali su i to zub vremena, ali i ljudi koji često ne znaju da cene vrednosti baštine, prekrili do neprepoznavanja. Ostala je priča da su mermerni stubovi sa svetilišta završili na užičkoj medresi i jednoj privatnoj kući. O podizanju manastira i životu u njemu nema pouzdanih podataka. Verovatno ih neće ni biti jer je sedamdesetih godina prošlog veka, prilikom izgradnje brane u Vrutcima za potrebe snabdevanja vodom Užica, mesto na kome se nalazio potopljeno.

Ali poruka monaha Teodosija, napisana na kraju knjige, ostala je i kao zavet, kako ga tumači Dragiša Milosavljević. Monah Teodosije iz Rujna znao je „da su knjige tvrđa građevina od mermera, cigle i kamena… I njemu je moralo biti teško pronići u sumornu budućnost, ali je zacelo slutio da sve što se poruši da se i obnoviti. Znao je Teodosije iz Rujna da je jedini zalog obnovi, dubina vere kojom se mogu premostiti obale kao i vekovi. Tako je početkom trećeg milenijuma sazrela misao da se Rujno mora obnoviti.”

Episkop žički Hrizostom (Stolić), dolaskom na Žičku eparhiju 2003. godine, inicirao je obnovu manastira Rujno. Temelj je osvećen sledeće godine, a gradnja manastira posvećenog Svetom Đorđu, nedaleko iznad jezera, završena je 2007. godine, predanim i upornim radom užičkog sveštenstva na čelu sa protojerejem stavroforom Blagojem Dodićem, uz pomoć brojnih donatora. Episkop žički Hrizostom (1939-2012) po svojoj želji sahranjen je u manastiru Rujno.

Autori projekta obnovljene svetinje su arhitekta Aleksandar Čaprić i građevinski inženjer Vladimir Radosavljević, a projektant ikonostasa, zgrade i konaka arhitekta Dimitrije Marinković. U obnovljeni manastir vraćen je i ugrađen stub starog svetilišta, a i monah Teodosije kao da je tu, vredan i posvećen radu na presi kojom je štampao Rujansko četvorojevanđelje, prvu štampanu knjigu u Srbiji. Bronzana bista, rad akademskog vajara Dragana Dimitrijevića, zasigurno će dugo sećati na Teodosijev podvig, a njegovo Četvorojevanđelje ostaće trajno svedočanstvo o viziji jednog posvećenika knjizi i pismenosti, verovanju da je to sigurni temelj opstanka i napretka srpskog naroda.