Užice je palo pod tursku vlast između 1459. godine kada je palo Smederevo i 1463. kada je osvojena Bosna. To je bilo u vreme sultana Mehmeda II. U užičkoj tvrđavi postojala je mala džamija pod tim imenom. Ne zna se da li je Mehmed boravio u Užicu. To je potvrđeno jedino za Novi Pazar i Sjenicu, koji su relativno blizu Užicu.
U prvim decenijama posle turskog osvajanja Užice se ne pominje kao utvrđen grad, što se vidi iz popisa 1476-1478. Najverovatnije je tvrđava obnovljena odmah po popisu zbog neposredne opasnosti od prodora Ugara u Srbiju. Prvi pomen tvrđave je iz 1516. godine. A 1560. posada tvrđave je imala 44 mustafiza (braniča), dizdara, ćehaju i hatiba.
U popisima u periodu od 1476. do 1572. broj muslimanskog stanovništva se naglo uvećava. Tako su 1476. upisana 63 hrišćanska i 4 muslimanska domaćinstva. A 1572. godine bila su 44 hrišćanska i čak 568 muslimanskih domaćinstava.
Ogromnu većinu činilo je slovensko stanovništvo koje je primilo islam. U turskim defterima (popisu stanovnika) skoro svi oni koji su tek primili islam vode se kao sinovi Abdulaha. Veoma retko se navodi, recimo, Hamza sin Petra.
U Užicu je procentualno bilo vrlo malo Turaka. Engleski putopisac Andrej Arčibald Paton piše 1843. godine da je na pitanje da li svet razume turski ili arapski, dobio odgovor da samo nekoliko aga govore turski, a ostali ne govore ništa osim bosanskog.
U vreme austrijsko-turskog rata 1683-1699. Užice je 1688. uz pomoć srpskih pobunjenika osvojeno i opljačkano. Ova pobeda je u Evropi doživljena kao jedan od najvećih uspeha u ratu protiv Osmanlija. U poznu jesen, sa vojskom iz Dukađinskog sandžaka, Turci su povratili izgubljene gradove u jugozapadnoj Srbiji. Užička tvrđava je verovatno oštećena jer je grad obnavljan 1691. godine. Kao posledica ovog rata, iz moravičkog i užičkog kraja iseljeno je u Slavoniju oko 6.000 ljudi.
Prve zapise o Užicu od turskih putopisaca ostavio je Hadži Kalfa u 17. veku. On piše: „Grad je veoma tvrd, sazidan je kraj reke na jednom visu, koji je isečen kao munira“. Za varoš navodi da veoma liči na Meku.
Najznačajnije pisane podatke o Užicu ostavio je turski putopisac Evlija Čelebi 1664. godine. On Užice naziva krasnim i naprednim šeherom, sa tvrdo zidanim kućama, prizemnim i na sprat. Navodi da grad ima 20.000 stanovnika i 4.800 kuća. Posebno ističe musalu (park) uz Đetinju. Na reci su tri kamena i tri drvena mosta i preko stotinu vodenica. U varoši ima 1140 dućana, jedanaest trgovačkih hanova, jedanaest škola. Za tvrđavu kaže da leži na vrletnoj i visokoj steni kao grad Tokat u Maloj Aziji. U gradu ima svega deset kuća, i to gradskog zapovednika (dizdar), hatibova, ćehajina i mehter baše (zapovednik muzike), zatim mala džamija sultana Mehmeda II, skladište municije i stovarište hrane. Ima trostruku kapiju koja gleda na sever.
Užička tvrđava u 18. veku
U prvim decenijama 18. veka, kada je Austrija osvojila severnu Srbiju, Užice je ostalo u sastavu Turske. Odbrana tvrđave je ojačana. Na prilazu gradu podignuto je palisadno utvrđenje sa pet drvenih kula – čardaka.
Iz vremena novog austrijsko-turskog rata 1737-1739. sačuvano je dosta pisanih dokumenata, a naročito je značajna kartografska građa iz Ratnog arhiva u Beču.
Tvrđava je tada imala pet kula. Glavna kula, na severnom delu, koja je dominirala gradom, imala je prizemlje, dva sprata i krunište sa zupcima. Bila je pokrivena kupastim krovom. Topovi za odbranu bili su smešteni na prvom i drugom spratu. Druga kula, kvadratne osnove, kontrolisala je ulaznu kapiju. I u njoj su bili smešteni topovi.
Na istočnom bedemu bile su dve kule. Jedna na spoju severnog i istočnog zida, a druga gde je palisadna ograda presecala utvrđenje pravcem zapad–istok, na razmeđu srednjeg i donjeg grada.
Izuzetno je bila značajna i vodena kula, visoka oko 28 metara sa osam etaža. Ona se na južnoj stani uranjala u reku Đetinju omogućavajući posadi bezbedno snabdevanje vodom.
Poseban značaj za branioce tvrđave imala su i dva laguma koja su im pružala zaštitu pri dejstvu neprijateljske artiljerije.
Austrijske trupe, potpomognute srpskim dobrovoljcima, opsele su krajem septembra 1737. tvrđavu. U opsadi su koristili topove, merzere i haubice. Pri prvom napadu spaljeno je palisadno utvrđenje na prilazu gradu i kuće u tvrđavi uz zapadni bedem. Trećeg dana, 2. oktobra, branioci su se predali glavnokomandujućem opsadnih snaga feldmaršalu Sekendorfu. Tursku vojnu posadu u pravcu Višegrada otpratio je odred nemačke konjice. Zbog predaje Užica sarajevski vezir Ali-paša Hećimoglu, pred carskom pratnjom, posekao je zapovednika Smail bega i komandanta grada Mustafa efendiju. U napadu na Užice poginulo je oko 230 austrijskih i oko 30 srpskih vojnika.
Već 1. marta 1738. iz Zvornika je pred Užice stigao Mehmed kapetan sa 6.000 vojnika i opseo užičku tvrđavu. Grad je branilo 200 nemačkih i oko 150 srpskih vojnika sa četiri topa. Posle tronedeljne opsade, uz pomoć dva velika topa koji su naknadno dovučeni iz Zvornika, Turci su srušili glavnu odbrambenu kulu i primorali branioce na predaju. Rat je završen 1739. povlačenjem Austrije iz severne Srbije. Turci su izvršili obimnu obnovu tvrđave, koja kasnije nije bitnije menjana. Sa Austrijancima se povukao i veći broj srpskog stanovništva plašeći se odmazdi Turaka.
Džamije u starom Užicu
Što se tiče džamija, pogotovo mesdžida za koje nema nikakvih podataka, teško je odrediti njihov broj. Naime po paljenju Užica 1805. ostale su čitave samo dve džamije. Savremenik paljenja Užica 1862. Miladin Radović kasnije je u svojim zapisima locirao sedam džamija, ali se zna lokacija i za nekoliko džamija koje on nije nabrojao.
Radović pominje sledeće džamije. Prva „na Lipi đe je sada mehana prote Radulovića“ (to je sada otprilike na ulasku u pijac , gde je prodavnica „Sreten Gudurić); Druga džamija je bila „Niže velike crkve“; Treća „U Vašarištu naspram vode Kadinca“; Četvrta je bila na mestu današnjeg bloka „Zlatibor“. Radović kaže da se nalazila „Blizu tabane vode, do glavnog puta što vodi na Kasapčića ćupriju“; Peta džamija bila je kod „Čugurove tabane, čim se pređe ćuprija na donjoj čaršiji“. (To je oko današnjeg Aleksića mosta); Šesta džamija bila je sultana Mehmeda II u tvrđavi; Sedma najlepša bila je Šehova džamija. Po predanju je prethodno bila to crkva Ružica, što je potvrđivao način i stil gradnje. Ova džamija opstala je do 1876. godine.
Po paljenju Užica 1862. godine u evidentiranim imanjima turskih podanika pominje se 12 džamija i 13 džamijskih imanja. Ovlašćen za prodaju imanja sa turske strane bio je Sali-efendija. Najskuplja je bila „Džamija-fukare“- 3.900 groša. Nju Radović nije pomenuo. To bi najverovatnije bila ona u ul. Dečanskoj, jer se tu nalazila Fukar mahala.
U spisku se dva puta pominje imanje džamije kod Medrese. Procenjeno je na 1660 i 80 groša. Medresa je bila otprilike gde je danas Osnovna škola „Kralj Petar II“.
Na jednom mestu se pominje zemlja džamijska koja vredi 160 groša.
Javlja se i imanje „Džamija Užice“ vredno 20 groša. Postoji i „Džamija terazijska“ koja je procenjena na 130 groša. Ona je verovatno bila na vrhu Terazija gde se nalazio i Bešlagića han.
U spisku se pominje i jedna džamija u Klisuri. To je verovatno oko kuće Prohorova. Procenjena je na 540 groša.
Pominje se i „Batal džamija“ na Kuki. Verovatno da više nije bila u upotrebi jer je procenjena na samo 10 groša.
Takođe se pominje i „Zmajevačka džamija“
Što se tiče tekija nema nikakvi bližih podataka. Radović navodi da je Užice imalo oko 120 česama, a da se ubrzo taj broj smanjio na oko 100.
Iseljavanje muslimanskog stanovništa iz Užica
Posle Beograda, Užice je bilo najveće i najznačajnije gradsko naselje u Pašaluku. Broj stanovnika u Užicu znatno je porastao početkom 19. veka. Stanovništvo su uvećali janičari, izbeglice iz ugroženih gradova i turska vojna pojačanja iz Bosne. Pretpostavlja se da je u varoši moglo biti oko 12.000 ljudi.
I posle Prvog i Drugog srpskog ustanka (koji imaju posebnu obradu na sajtu) Užice je bilo veoma značajno trgovačko mesto i važno vojno utvrđenje. Nalazilo se otprilike na pola puta između Beograda i Sarajeva. Za tursko stanovništvo bilo je izuzetno važno u periodu od 1830. kada Srbija dobija poluautonomiju, pa sve do 1862. godine, jer im je tvrđava i turska vojska u njoj pružala sigurnost.
Od 1830. u Užičku nahiju doseljavaju se stanovnici starog Vlaha, Crne Gore, odnosno crnogorskih brda, Hercegovine i Bosne. U pojedinim krajevima pod turskom upravom u susedstvu Srbije, turska vojska vršila je teška nasilja nad narodom koji je utočište tražio u Srbiji. Iseljavanja su vršena i izekonomskih razloga.
U Užicu je najozbiljniji sukob izbio 1832. godine, tzv. “Kurlagina kavga”, nakon koje je knez Miloš iselio Srbe iz Užica u Požegu. Izgnanstvo je trajalo do 1835. kada su u sporazumu sa vezirom Srbi vraćeni u Užice.
Godine 1830. sultan je izdao Hatišerif po kome Beogradski pašaluk postaje Kneževina Srbija, tj. autonomna provincija Osmanskog carstva sa naslednim knezom na čelu i Državnim savetom, sa kojim bi knez vršio izvršnu i zakonodavnu vlast.
Hatišerifom iz 1833. muslimansko stanovništvo imalo se iseliti iz Srbije. Turci i muslimani morali su se iseliti u Bosnu i da prodaju nepokretna imanja. Muslimani su odugovlačili sa iseljavanjem. Komisija za utvrđivanje granice radila je bez većih teškoća na prostoru od Timoka do Drine. Činili su je Đorđe Protić, Jovan Veljković i Josip Milosavljević sa srpske strane, a sa turske Abdul-aga vidinski, Husen-paša i Ćašif-paša.
U račanskom kraju, na periferiji sela Zaovina i Jagoštice prema višegradskom kadiluku, serdar Jovan Mićić nije čekao dolazak komisije za razgraničenje. Sa svojim momcima “zatesuje drveće, udara krstove i kočeve“. To je bio povod da Turci iz Višegrada i Rudog izvrše napad na Mokru Goru i Zaovine. Inicijator ovog napada bio je Ali-paša iz Stoca, koji nije priznavao odluke Porte. Oko 500 Turaka pod komandom Ali-bega i ajana iz Hercegovine popalili su kuće u Zaovinama, razorili crkvu, odveli stoku, a oko 20 stanovnika pobili i ranili.
Ovi februarski događaji uznemirili su čitavu Srbiju. Knez Miloš je naredio Jovanu Obrenoviću da koncentriše vojsku pored Drine. Mićić je dobio naređenje da se ne upušta u veće borbe. Ni Daut-paša, bosanski vezir nije bio za eskalaciju sukoba.
Miloš je naredio da se u Sokolsku nahiju uputi srpska vojska pod komandom Toma Vučića Perišića i Lazara Teodorovića. Vojska se ulogorila u Bauriću blizu Sokola. Jovan Mićić zauzima položaje od Zaovina do Bačevaca. Pano Radojević od Drlača do Donje Trešnjevice. Petar Vasić je bio kod Gračanice, a Pavle Štule sa Užičanima i Požežanima kod Baurića.
Srpska vojska počela je, skelama i čamcima, prinudno prebacivanje muslimana, pokretne imovine i stoke preko Drine. Miloš je upozorio da „ne prenagle s navalom na iste Turke“. U selu Alugama došlo je do oružanog sukoba. Bilo je mrtvih i ranjenih sa obe strane.
U leto 1834. muslimani su iseljeni. Knez Miloš je naredio da „niko ne dira u turska imanja, pa ni voćku da ubere“. Formirana je komisija za otkup muslimanskih imanja. Mnogi muslimani su odbijali prodaju govoreći: „Bili smo i u Karađorđevo vreme u Bosnu proterani pa smo se povratili, opet ćemo se povratit“. Muslimanska imanja u Pljeskovu (Bajina Bašta), Beserovini, Alugama, Perućcu, Bačevcima i drugim mestima dobija srpsko stanovništvo, koje silazi sa okolnih brda i doseljenici iz Hercegovine, Crne Gore i Novopazarskog sandžaka.
Osmanskom muslimanskom stanovništvu do 1838. godine, kada je bio rok za njihovo iseljenje iz Srbije, sudili su osmanski sudovi. Izuzeti od srpske jurisdikcije bili su i Jevreji i Romi („Cigani“, tadašnji naziv). Naknadnim tumačenjem Hatišerifa iz 1830. godine, saglasnom odlukom sultana i ruskog cara, muslimanima koji su bili deo garnizona dozvoljeno je da ostanu – Beograd, Užice, Šabac, Smederevo, Soko i Fetislam (Kladovo). U mešovitim sporovima između osmanskog i srpskog stanovništva izgleda da se nadležnost utvrđivala od slučaja do slučaja. Sporovi između srpske strane i Porte nastaju zbog toga što nijedna strana ne pristaje da se njen podanik podvrgne „stranoj“ vlasti.
Ami Bue, francuski putopisac, koji je Užice posetio 1854. navodi da Užice broji 897 kuća sa 4.402 duše, među kojima 3.695 čine Sloveni muhamedanci.
Po popisu stanovnika 1855. u Užicu je bilo 5.011 Turaka, 382 turska Ciganina i 1.746 Srba (946 muških i 800 ženskih). Ovi Turci nisu bili osmanlije već poturčenjaci, kao u Bosni, i nisu znali turski sem pozdrava i nekih reči koje su ušle i u srpski jezik onoga vremena.
Požar je besneo celu noć
Početkom 1862. Turci su gomilali vojsku na granici pored Drine. Otvorene čarke u Užicu započele su 9. maja 1862. godine. U toku leta izvršena je u celom užičkom okrugu mobilizacija i počelo je uvežbavanje narodne vojske. Kapetani artiljerije Tihomir Nikolić i Petar Resimić obilazili su srezove i davali upustva za obuku i rukovanjem oružjem.
Konferencija u Kanlidži samo je ubrzala sukob. Srbi su se počeli pripremati za konačno oslobođenje. Za graničnog komandanta postavljen je jedan od najsposobnijih oficira Ranko Alimpić, koji je za kratko vreme granicu obezbedio brojnim karaulama. U Užicu, u srpskom delu varoši, ubrzano se radilo na kopanju šančeva i podizanju palisada od pruća i balvana.
Oko 9 časova uveče, 25. avgusta 1862, buknulo je Užice. „Za kratko vreme iznad Užica se valjala reka plamena, proždirući sve kuda dopre“. Narod je bespomoćno vikao i bežao. U požaru koji je besneo celu noć izgorelo je 3/4 varoši. Šteta je procenjena na 74.000 dukata.
U jutarnjim satima, 26. avgusta, Turci su nadomak Užica ubili dva seljaka, a dva ranili. To je bio signal za oružanu borbu. Do jedan sat po ponoći skupila se Narodna vojska kod crkve (oko 1.500 ljudi).
Od 2 sata po podne do 8 uveče Srbi su saterali Turke u tvrđavu. Ubrzo je iz Kragujevca usiljenim maršem došla regularna vojska pod zapovedništvom Teše Nikolića, sa 6 topova koji su postavljeni na visove Zabučja, Tatinca i Kruščice. Kao pojačanje iz Beograda je stigao prvi konjički eskandron pod komandom Stojka Pavlovića.
Nastupilo je primirje koje je trajalo do 4. septembra kada su borbe obnovljene punom žestinom. U podne su Turci istakli belu zastavu.
Po odluci konferencije u Kanlidži, Turci su se morali iseliti iz Užica, a užički grad raskopati. Već 13. septembra stigla je iz Beograda komisija za iseljenje. Utvrđen je detaljan pravac odlaska Turaka u Bosnu. Da bi se čitava akcija izvela po planu, u Užice je pored redovne vojske došlo i nekoliko odreda narodne vojske. Prva grupa od 400 iseljenika krenula je 19. a poslednja 28. septembra. Iseljeno je oko 2900 odraslih i oko 900 dece.
Muslimani iz Užica i Sokola naseljeni su pored Drine i Save. Turska je nastojala da ojača etničku granicu prema Srbiji i Austriji.
Sledeće 1863. godine, u januaru, izvršeno je miniranje užičke tvrđave. Rušenju su prisustvovali Mehmed Ali-beg, maršal Tidebeld, major Gordom i kapetan Ranko Alimpić.
Ostavite odgovor